Biografia

Bez serc, bez ducha, to szkieletów ludy;
Młodości! dodaj mi skrzydła!
Niech nad martwym wzlecę światem
W rajską dziedzinę ułudy:
Źródło: Oda do młodości

Twórczość Mickiewicza z lat młodzieńczych czerpie z ideologii Oświecenia. Jej forma przypomina utwory Stanisława Trembeckiego, poety o wspaniały talencie słowotwórczym, który swoją poetykę klasyczną łączył z żywym odczuciem języka, wzbogacanego wyrazami zaczerpniętymi z mowy ludu i pomysłowymi neologizmami. Równocześnie działa na niego silny wpływ Woltera, którego „Dziewicę Orleańską” swobodnie tłumaczy. W tym czasie pisze swój pierwszy poemat heroikomiczny „Kartofla”. Utwór ten zawiera ostrą krytykę współczesnego obskurantyzmu we wszelkich postaciach, podaną w historycznej osłonie i ocenę dotychczasowego rozwoju ludzkości. Wiekom ciemnoty i królowania przesądów przeciwstawia nową epokę ludzkości, zapoczątkowaną przez rewolucję amerykańską i francuską.

Najwybitniejszym i najbardziej zaawansowanym w przyszłość utworem tego okresu jest napisana w 1820 roku „Oda do młodości”. Wiersz ten, o niezwykłej na tle ówczesnej poezji polskiej potędze wyrazu, łączący w sobie język wolnomularskich symbolów z Szyllerowską retoryką idealistyczną, zespalający idee Oświecenia z romantyczną wzgardą dla rozumu stał się wkrótce jednym z najpopularniejszych utworów poetyckich. Niektóre jego zwroty weszły z czasem do mowy potocznej, stały się najczęściej przytaczanymi cytatami. Utwór ten był dla rozwoju poezji Mickiewicza utworem przełomowym. To właśnie w nim narodził się Mickiewicz-romantyk czynu, poeta rewolucyjny.

Pierwszy tom jego poezji ukazał się w Wilnie w 1822 roku, w liczbie 500 egzemplarzy. Zawierał „Ballady i romanse”, rodzaj dotychczas w Polsce nieznany. Siła tych utworów była w języku, w mowie żywej. Miejsce utartych zwrotów poetyckich zajęły wyrażenia proste i dosadne. Miała ta poezja naiwność i prostotę wyobraźni ludowej, ale motywy ludowe przetwarzała na swój sposób. W Polsce, gdzie lud dźwigał jeszcze jarzmo feudalne, poezja młodego nauczyciela kowieńskiego torowała drogę do uznania praw ludzkich chłopstwa, do jego obywatelstwa w sferze świadomości powszechnej. W programowym wierszu "Romantyczność" rzucił hasło: "Miej serce i patrzaj w serce". I rzeczywiście, poezja ta przede wszystkim wzruszała, w przeciwieństwie do poezji pseudoklasycznej, która chciała uczyć. Najbardziej dziwił tu świat cudów, który poeta wprowadził do swoich ballad, świat duchów, upiorów, wodnic. Wszystko to było już znane poezji niemieckiej czy angielskiej, w Polsce jednak czarowało nowością. Te elementy ludowe i fantastyczne, w spotęgowanym kształcie objawiły się w drugim tomie "poezyj" Mickiewicza w 1823 roku, zawierającym poemat dramatyczny "Dziady" część II i IV. W tym również czasie napisał fragment dramatyczny "Dziadów" część I, która wydana została dopiero po śmierci poety.

„Dziady” powstały w Wilnie i Kownie. Genezy ich należy szukać nie tylko we wstrząsającym przeżyciu, jakim była dla poety nieszczęśliwa miłość do Maryli Wereszczakówny. „Dziady” nie są tylko spowiedzią nieszczęśliwego, zawiedzionego kochanka, ale są porachunkiem ze współczesnością, w sensie społecznym i filozoficznym. Część II „Dziadów”, tworząca na pozór operowe widowisko, jest w istocie przypowieścią moralną o życiu człowieka. Duchy czyśćcowe i piekielne zlatujące na ucztę „Dziadów” ukazują różne oblicza losu ludzkiego. O ziarno gorczycy proszą dzieci, gdyż nie ma człowieczeństwa bez cierpienia. Dziewczyna zawieszona między niebem a ziemią za to tylko, że za życia nigdy nie dotknęła ziemi, poucza, że nie wolno żyć tylko marzeniami, tylko pięknem oderwanym od prawdy życia, gdyż nie ma człowieczeństwa bez doznania pełni rzeczy ludzkich. Piekielny cień złego pana, który nie znał litości, nie może zaznać zmiłowania od niegdyś gnębionych przez niego chłopów pańszczyźnianych. Jako chór ptaków nocnych zlatują na Dziady by wywrzeć sprawiedliwą zemstę na okrutnym dziedzicu. Ta scena, która jest najwspanialszym w poezji polskiej protestem przeciw uciskowi człowieka przez człowieka, ta scena, dzięki której młody Mickiewicz staje w rzędzie rewolucyjnych poetów romantyzmu.

Druga część poematu stanowi odrębną całość dramatyczną, nazwana „Dziady” część IV będąca ekspresją namiętności miłosnej. Ciężko by znaleźć dla niej jakikolwiek odpowiednik w naszej dawnej literaturze. Najbardziej zadziwia połączenie realności z fantastyką. Mickiewicz sprawił, że bardzo ciężko oddzielić jedno od drugiego. Poeta nadając realne kształty fantastycznym pomysłom, wręcz zmusza do uwierzenia, nawet w najmniej wiarygodne zjawiska. Wszechobecna wiara w uczucie jest związana także z sytuacją polityczną i panującymi nastrojami w tym okresie dziejów. Rewolucja francuska dała ujście nagromadzonym siłom gniewu oraz buntu przeciwko porządkowi moralnemu. Zniewolona jednostka przez feudalizm odrodziła się i stanęła naprzeciw uciskającej ją tyranii. Mickiewicz gdy pisał „Dziady” wileńskie wziął pod uwagę wszystkie przesądy romantyczne, które było mu dane poznać poprzez gminne opowiadania ludu białoruskiego. „Dziady” wileńskie są w głównej mierze ilustracją walki o człowieczeństwo. Tom zawierający „Dziady” posiadał również homerycki poemat zatytułowany jako „Grażyna” nawiązujący do wieku bojów stoczonych między średniowieczną Litwą i Krzyżakami, oparty na legendach opartych na ruinach zamku Nowogrodzkiego. Tytuł powieści jest imieniem bohaterki utworu. Naród zmagający się w przeszłości z zaborczym i pełnym okrucieństwa wrogiem, znalazł tu oblicze bardzo trafne.

W 1826 roku ukazała się nowa książka Mickiewicza, podzielona na dwa cykle – sonety miłosne i sonety krymskie, stanowiące opis podróży poety na Krym. Te pierwsze były odbiciem uczuć odeskich, nastroju i miłosnego doświadczenia poety. W „Sonetach krymskich” dostrzec można opis orientalnej przyrody i kultury tamtych stron. Ukazują również rozpacz poety pielgrzyma będącego stęsknionym za ojczyzną, z której wygnała go przemoc wroga. Ten cykl był również wyrazem zainteresowań Mickiewicza Wschodem. Przebywając przymusowo w Rosji, opuścił Odessę i postanowił wybrać się na wycieczkę, która okazała się wyprawą do innego świata.

Obserwując potęgę caratu, która wydawał się Mickiewiczowi nie do pokonania, zrodził się w nim pomysł „Konrada Wallenroda”, który zaczął realizować po klęsce dekabrystów. Poemat ukazał się w 1828 roku i był ripostą na wydarzenia grudniowe. Poeta dostrzegł pewne relacje pomiędzy nie udaną rewolucją dekabrystów a procesem i zesłaniem filaretów. Utwór zdołał przebrnąć przez cenzurę i spowodował niewiarygodne wrażenie w kraju. Jest to bodajże najbardziej ponure dzieło Mickiewicza, tworzone w atmosferze klęski. Jest ekspresją poczucia bezsilności wobec przemocy stosowanej przez nieprzyjaciela oraz polemika z samym sobą odnośnie metod walki z wrogiem.

W 1830 roku przebywając w Dreźnie zaczął pisać nowy utwór „Dziady” część III, którego tematem jest proces młodzieży wileńskiej w roku 1823. Przez znawców właśnie ta część Dziadów jest uważana za arcydzieło polskiego dramatu romantycznego, w dużej mierze ze względu na połączenie problematyki polityczno-historycznej z metafizyczną. Cechą charakterystyczną tego dramatu jest jego fragmentaryczność, otwarta i swobodna kompozycja. Żaden z wątków fabularnych nie został ukończony a losy bohaterów niedopowiedziane. Mickiewicz uważał „Dziady” za swój jedyny utwór godny czytania. Starał się w różnych odstępach czasu pisać ich dalsze części. Jest to zarazem wytłumaczenie zagadkowej numeracji. „Dziady” część II i IV ujrzały światło dzienne w 1823 roku. Fragment części I został wydany na podstawie materiałów pozostawionych po śmierci poety w 1861r. Dziś można jedynie domniemywać, że planował uzupełnić brakujące części.

W 1832 roku ukazały się wydane w Paryżu „Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego”. Dzięki nim Mickiewicz stał się znany. Księgi zdobyły wielką popularność zarówno zagranicą, jak i w Polsce, gdzie były nielegalnie drukowane. Były skierowane w dużej mierze do emigrantów po powstaniu listopadowym. Poeta wyraża swoją opinię o politycznych sporach emigracji polskiej, które jego zdaniem stanowią zagrożenie dla poczucia jedności narodowej. Nawołuje do pojednania i gotowości działania. Księgi stanowią przykład polskiego mesjanizmu, ponieważ według autora Polska przetrwała w ideałach wiary chrześcijańskiej i dążeniu do wolności. Pełni zatem, jego zdaniem rolę odkupicielską. Rozbiory porównywane są do męki Jezusa Chrystusa, a wyzwolenie do zmartwychwstania.

Następnym ważnym utworem w twórczości Mickiewicza jest niewątpliwie „Pan Tadeusz” czyli „Ostatni zajazd na Litwie, historia szlachecka z r.1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem”. Status arcydzieła literatury polskiej oraz eposu narodowego uzyskał po 1863 roku. Badacze literatury podkreślają, że utwór ten zawiera elementy poematu heroicznego, heroikomicznego, satyry, powieści walterskotowskiej, baśni, gawędy oraz sielanki. Opisane w nim zostało codzienne życie ludności zamieszkującej Nowogródczyznę, czyli strony ojczyste poety. Przedstawione na pozór mało ważne szczegóły składają się jednak na wielki dramat.



Teksty: Mikołaj Grzegorczyk
Grafiki: Michał J. Zieliński
Strona: Adam Olejnik